Rozmowa kwalifikacyjna przebiegła pomyślnie, teraz czas na ustalenie stosunku pracy. Niestety, praktyka pokazuje, że niekiedy pracownicy w Niemczech otrzymują umowę o pracę niezgodną z prawem. Nierzadko pracownicy robią dobrą minę do złej gry, gdyż potrzebują tej pracy. Czasami jednak to zwykła niewiedza sprawia, że podpisują umowę, która zawiera niedozwolone klauzule. Aby nie dopuścić do takiej sytuacji, warto wiedzieć, kiedy treść umowy o pracę jest sprzeczna z przepisami obowiązującymi w Niemczech.
Umowa o pracę: forma ustna czy pisemna?
Sama forma zawarcia umowy nie decyduje o tym, czy jest ona zgodna z prawem. Co do zasady, umowa o pracę może być zawarta między pracodawcą a pracownikiem wyłącznie w formie ustnej i nadal będzie ważna. Forma pisemna nie jest bezwzględnie wymagana przy nawiązywaniu stosunku pracy i określaniu wszystkich praw i obowiązków. Niemniej jednak taka ustna umowa o pracę jest w praktyce rzadko stosowana.
Zawsze warto zawrzeć umowę na piśmie. Choćby po to, by móc udowodnić fakt nawiązania stosunku pracy, co w przypadku umowy ustnej jest bardzo trudne. Ale także wszystkie aspekty, takie jak prawo do urlopu, godziny pracy, obowiązki, regulacje dotyczące okresów próbnych, choroby czy kontynuacji wypłaty pensji przez pracodawcę w przypadku choroby, również powinny być uregulowane na piśmie.
Jakie klauzule są niedopuszczalne w umowie o pracę zawieranej w Niemczech?
W przypadku wszystkich nowych umów o pracę podpisywanych od 2002 r., zawarte w nich klauzule ogólne są traktowane jak wzorzec umowy (Allgemeine Geschäftsbedingungen, AGB; §§ 305 i następne niem. kodeksu cywilnego) – zbiór jednostronnie ustalonych, z góry przygotowanych klauzul umownych przedstawianych drugiej stronie w celu zawarcia umowy – i dlatego podlegają wyjątkowo surowym przepisom. Celem jest ochrona pracownika przed niedozwolonymi klauzulami, które mogłyby być dla niego krzywdzące.
Pracownikom trudno jest jednak być na bieżąco, gdyż przepisy prawne mogą się zmieniać, a tym samym niektóre klauzule mogą okazać się nieważne. Wiele osób niezorientowanych w temacie nie potrafi więc stwierdzić, czy umowa o pracę jest zgodna z prawem. Nie musi też być tak, że cała umowa staje się nieważna, gdy tylko zajdzie jakaś zmiana. A zatem te fragmenty, które są zgodne z przepisami, nie ulegają zmianie w związku z nowelizacją ustawy.
Jak więc powinna wyglądać umowa o pracę w Niemczech? Ustawa nie określa tego dokładnie. Prawo niemieckie przewiduje bowiem tzw. swobodę umów polegającą na przyznaniu podmiotom prawnym ogólnej możliwości zawierania i kształtowania treści umów w granicach zakreślonych przez prawo. Zazwyczaj w umowie uwzględnia się następujące punkty:
- nazwa i adres stron umowy
- miejsce pracy
- czas pracy
- data rozpoczęcia stosunku pracy
- data zakończenia stosunku pracy (w przypadku umowy o pracę na czas określony)
- długość okresu próbnego
- okresy wypowiedzenia
- opis stanowiska
- części składowe i wysokość wynagrodzenia
- prawo do urlopu
- przepisy dotyczące godzin nadliczbowych
- odesłania do układów zbiorowych, porozumień zakładowych, itp.
- informacje dotyczące prac dodatkowych
Kiedy umowa o pracę jest niezgodna z niemieckim prawem?
Niezgodność umowy o pracę z obowiązującymi w Niemczech przepisami może wynikać z kilku powodów. Na przykład, jeśli jest ona nieetyczna. Naruszeniem dobrych obyczajów jest na przykład tak ukształtowany stosunek pracy, że pracownicy otrzymują wynagrodzenie znacznie niższe od płacy minimalnej lub muszą partycypować w stratach.
W oficjalnym języku umowa o pracę jest sprzeczna z dobrymi obyczajami, jeśli „narusza poczucie przyzwoitości wszystkich słusznie i sprawiedliwie myślących”. Podstawą jest tu § 138 ust. 1 niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB):
„Czynność prawna sprzeczna z dobrymi obyczajami jest nieważna. W szczególności nieważna jest czynność prawna, przez którą ktoś, wyzyskując przymusowe położenie, niedoświadczenie, brak zdolności dokonywania oceny własnego położenia lub istotną słabość woli drugiej strony, w zamian za świadczenie obiecuje lub zastrzega dla siebie albo osoby trzeciej korzyści majątkowe, które pozostają w rażącej dysproporcji do jej własnego świadczenia”
Przykłady klauzul niezgodnych z prawem
W umowie o pracę mogą być również zawarte pewne niedozwolone klauzule. Bynajmniej nie wszystko, co pracodawca chce uregulować w umowie, jest dopuszczalne. Oto przykłady klauzul, które prowadzą do zawarcia niezgodnej z prawem umowy o pracę:
- Ciąża
Firmy poszukują pracowników na długi czas, dla których nie będzie trzeba za chwilę szukać zastępstwa. Niemniej jednak pracodawca nie ma prawa ingerować w życie prywatne. Niedopuszczalny jest na przykład taki zapis w umowie o pracę: „Pracownica zobowiązuje się nie zajść w ciążę w ciągu kolejnych trzech lat. Ciąża będzie skutkowała natychmiastowym zwolnieniem z pracy”.
Zarówno sama klauzula, jak i ewentualne wypowiedzenie umowy o pracę, są nieważne. Jeśli bowiem pracodawca wiedział o ciąży, to pracownica jest chroniona na podstawie § 9 niemieckiej ustawy o ochronie macierzyństwa (niem. Mutterschutzgesetz).
- Nadgodziny
Tak, nadgodziny są dozwolone. Niedopuszczalne jest jednak następujące sformułowanie: „Etwaige Überstunden sind pauschal mit dem Gehalt abgegolten”. To zdanie mówiące o tym, że w miesięcznej pensji uwzględnione jest już wynagrodzenie za ewentualne nadgodziny, nadal można znaleźć w wielu umowach o pracę, ale jest ono sformułowane zbyt ogólnie i dlatego jest nieważne. Aby zapis był wiążący, musiałaby być podana przynajmniej konkretna liczba godzin nadliczbowych w danym okresie, np. 10 godzin nadliczbowych w miesiącu.
- Zwrot kosztów
Popularne jest sformułowanie, które zobowiązuje pracownika do zwrotu kosztów poniesionych w ramach dokształcania w przypadku złożenia przez niego wypowiedzenia umowy o pracę. Przykładem może być taka klauzula: „Wszelkie środki przyznane na dokształcanie i doskonalenie zawodowe muszą być w całości zwrócone pracodawcy po ustaniu stosunku pracy”. Taka umowa jest niedopuszczalna – pracownik nie może być zobowiązany do zwrotu kosztów z tego tytułu poniesionych przez firmę.
Dopuszczalne jest jednak zobowiązanie pracownika do pozostania w firmie przez określony czas po ukończeniu szkolenia. Obowiązują tu jednak pewne ograniczenia prawne:
Czas trwania doskonalenia zawodowego – maksymalny wymagany okres pozostawania w zatrudnieniu
- do jednego miesiąca: do sześciu miesięcy
- do dwóch miesięcy: do jednego roku
- trzy lub cztery miesiące: do dwóch lat
- do jednego roku: do trzech lat
- powyżej dwóch lat: do pięciu lat
Dlaczego niekiedy podpisuje się niezgodną z prawem umowę o pracę?
Jeśli przedłożono Wam umowę niezgodną z niemieckim prawem pracy, nie powinniście jej podpisywać, ale poprosić o jej skorygowanie. Jeśli jednak mimo wszystko podpisaliście dokument, obowiązuje następująca zasada: umowy sprzeczne z dobrymi obyczajami lub niezgodne z prawem nie obowiązują nawet wtedy, gdy strony złożyły na nich swoje podpisy. Klauzule niedozwolone nie stają się zatem skuteczne tylko dlatego, że podpisaliście dokument.
Wynika to z faktu, że prawo pracy ma na celu ochronę pracowników. Ustawodawca chce chronić tych, którzy podpisują sprzeczną z prawem umowę, nie zdając sobie sprawy z tego, że zawiera niedozwolone klauzule, ale także osoby, których sytuacja życiowa zmusza do podpisania umowy.
Dlaczego niekiedy pracownicy w Niemczech zgadzają się na warunki umowy o pracę niezgodne z obowiązującymi przepisami? Powody mogą być następujące:
- Trudna sytuacja na rynku pracy w danym regionie
W niektórych branżach lub regionach chętnych do pracy może być więcej niż dostępnych ofert zatrudnienia. Blokuje to wzrost wynagrodzeń i utrudnia znalezienie pracy przez osoby poszukujące zatrudnienia.
- Niskie kwalifikacje pracownika
Trudna sytuacja na rynku pracy dotyczy zwłaszcza osób z niskim wykształceniem lub w ogóle bez wykształcenia. Pracodawcy poszukują bowiem przede wszystkim osób posiadających wysokie kwalifikacje.
Nawet jeśli pracownicy wykonują te same zadania, co pracownicy wykwalifikowani, ponieważ z biegiem czasu nabyli praktyczne doświadczenie i zdobyli niezbędną wiedzę, to i tak z reguły nadal będą zaliczani do pracowników niewykwalifikowanych i stosownie do tego wynagradzani.
- Brak przynależności do związku zawodowego
Niezgodne z prawem umowy o pracę częściej zdarzają się tam, gdzie pracodawcy nie muszą obawiać się sprzeciwu. Rady zakładowe i pracownicy zorganizowani w związkach zawodowych mają nie tylko decydujący wpływ na kształtowanie umów o pracę, czy też układów zbiorowych i porozumień zakładowych.
Przede wszystkim są punktem kontaktowym dla pracowników, jeśli niepokoi ich jakiś zapis w umowie o pracę lub gdy pojawią się inne problemy z pracodawcą. Jednak liczba członków związków zawodowych w Niemczech od lat spada.
Umowa o pracę sprzeczna z prawem: co robić?
Co jednak zrobić, gdy wydaje się Wam, że macie w rękach umowę o pracę niezgodną z prawem? Eksperci są zgodni, że w większości przypadków nie jest to niedopatrzenie ze strony firm: „Pracodawcy, którzy formułują takie klauzule umowne, działają celowo, aby obniżyć koszty wynagrodzeń. Chodzi o obniżenie kosztów i zdobycie przewagi konkurencyjnej” – mówi Peter Schüren, prawnik specjalizujący się w prawie pracy, w wywiadzie dla Spiegel Online.
Koniec końców, często jedynym wyjściem jest pójście do sądu. Doświadczenie pokazuje, że zwykle kończy się to zawarciem ugody. Bo to, że ma się rację, nie oznacza, że uda się wygrać w sądzie. Raczej wątpliwe, by po całej sprawie pracownicy chcieli nadal pracować w takiej firmie. Dlatego wskazane jest, aby wcześniej znaleźć sobie inne miejsce zatrudnienia.
